رسیدن به آسمایی: 11.2007 .19 ؛ تاریخ نشر در آسمایی :11.2007 .19

دستگېر خروټی

روزنه، زده کړه او فرهنگ
په کورنۍ کي د زور او اتوريتې د روزنې فرهنگ په ټولنه کي د استبداد توجيه کوي

په تېرو ليکنو کي د فرهنگ په هکله او له  فرهنگ سره د انسان، انديښنې، پرمختگ، سیاست او دين په هکله  لنډې څرگندونې شوې. په دې ليکنه کي غواړم د فرهنگ، زده کړې او ژبې په هکله يو څه وړاندې کړم. يوې خبرې ته د ويونکو پام راړول په کار دی چي زه په خپلو ليکنو کي هېڅکله هم د حقيقت وړونکی او د حقيقت د مالک رول نه تر سره کوم، بلکې د ما رول په بشپړه توگه يو پلټونکی رول دی، کوم چي په هېڅ وجه د حقيقت بشپړ تصوېر هم نشي ورکولاي.  همدارنگه زه په دې لاره کي د مطلقيت په ځای په نسبيت او همشينی بدلون تکيه کوم. ژوند او د ژوند دوام په بدلونونو کي لټوم.  زه ټولنېزو  ستونزو ته  په يو ځل او د هميشه له پاره په قطعې ځواب ورکولو باور نه لرم. ټولنېزې چارې او ستونزې په هميشنی بدلون کي دي او په بشپړه توگه نسبې ځانگړتياوې لرې.
په تېرو ليکنو کي د فرهنگ، انسان او انديښنې تر منځ په اړيکو او يو په بل د هغوې په تاثيراتو خبرې وشوې. انسان د خپلو اندیښنو او فکرونه په لارښوونه او د کار کولو په مټ فرهنگ ايجادوې او فرهنگ بيا په خپل  وار سره په انسان د هغه په انديښنو او فکرونو ايجاد کونکی تاثير لرې. فکرونه او انديښنې د ژبې په کارولو سره پيل کېږې.  موږ په هميشنې توگه غواړو خپلې انديښنې او خپل فکرونه نورو ته ورسو،   موږ د نورو د پوهولو هڅه کوو، موږ کلېمې او مفهومونه جوړو او موږ خبرې کوو، او دا کار د ژبې په وسیله تر سره کېږې. ژبه د انسانانو د اندیښنو او فکرونو د څرگندولو او بيانولو وسيله ده. ژبه د انسانانو تر منځ د اړيکو او تفاهم وسيله ده. همدارنگه ژبه نه يوازي د يوې ټولنې د فرهنگ جوړښت اساسي برخه ده، بلکې هويت جوړونکې هم ده. ژبه يوه نسبې ځانگړتيا لرې او له انسان سره يوځای نه پیدا کېږې، ژبه کسبې دی او له کورنۍ او ټولنېز چاپیريال څخه تر لاسه کېږې. که زه ځنگلی واي نو ژبه به نه درلوده. دژبې په کار کي د بيولوژې په ځای تولنېزې اړيکې دي چي ټاکونکی او جوړونکی رول تر سره کوي.
ژبه په فرهنگ او فرهنگ په ژبه تاثير لرې. د بيلگې په توگه يو استبدادي فرهنگ او چاپېريال کي ژبه د انسان د خپلواکو انديښنو او فکرونود بيان کولو په ځای د معلومو او تکرارې کلمو د بيان کولو پوسيله بدلېږې. د مفهومونو ځای جوړې شويو او تکرارې کليشو ته ورکول کېږې. کله چي په افغانستان کي د خلک دموکراتيک گوند واکمن شو په تېره بيا گونديانو دنده درلوده په تکرارې توگه معلومې کلمې، معلوم عبارتونه  او معلوم شعارونه په تکرار بيان او ووايې.  د طالبانو په غورځنگ کي په پراخه توگه ژبه تکرارې او کليشه اي ځانگړتياوي لرې. دا ډول يو حالت نه يوازي د انديښنو او فکرونو خپلواکې له منځه وړې، بلکې  ژبه  د نويو انديښنو او نويو فکرونو په ځای  د معلومو حکمونو د تکرار او د بيان کولو په پوسیله بدلېږې. هغه څه وويل کېږې، هغه څه ليکل کېږې او هغه څه بيان او څرگندېږې چي واکمن او يا هم واکمن فرهنگ يې غواړې. په طبعي توگه د واکمنو هغه عبارتونه، شعارونه او کليشې خوښېږې چي د دوي د گټو او د دوې د فکرونو بيان کونکي دي. واکمن دخپل واک او امتياذونو د ساتلو په منظور هڅه کوي د ژوند په ټولو برخو کي او له دي جملې د ژبې، روزنې او زده کړې په برخو کي د " يو شان کولو" تگلارې مخ ته بوزې. د پښتو ژبه په پراخه توگه د کليشي کيدو او د نويو مفهومونو د نه ايجاد او نه ودې له گواښ سره مخامخ دی. 
روزنه
دا د هر چا هيله ده چي مامشومان يې په مېنه، زړه سوی، درناوی، خپلواک او مسؤل وروزل شي او ماشومان يې په راتلونکي کي ښه ژوند ولرې. پلرونه او مندې د روزولو پوسيله غواړې  چي مشومان يې په خپلو پښو ودرېږې او د خپل ژوند او خپلې راتلونکې مسؤليت واخلې.  په طبعي توگه پلرونه او مندي د خپلو ماشومانود فزيکي حالت، کاليو، ډوډۍ، کور... تر څنگ د هغوې معنوي روزنې ته هم پاملرنه کوي او هڅه کوې چي ماشومانو ته په ځان باور او د ټولنېزو اړيکو د جوړولو روزنه هم ورکړي. همدارنگه دوې هڅه کوي خپلو ماشومانو ته وروښيې چي څه شی غلط او څه شی سم دی، څه وکړې او د څه کولو څخه ډډه وکړې. پلرونه او مندې خپلو ماشومانو ته د کولو او نه کولو پولې ور په گوته کوي، همدارنگه ماشومان له بدو لري ساتی او د ښو او د جوړولو په لور د هغوې لارښوونه کوې. د ماشومانو دروزنې په کار کي بنسټېزه مسله داده چي دوې څه ډول کولاي شي له ځان او چاپېريال سره اړيکې جوړې کړې.
هو! هر څوک غواړې چي ماشومان يې ښه ژوند او ښه راتلونکي ولرې، خو له بده مرغه په تېره بيا د موږ په هيواد کي د ماشومانو روزنه  داسي نه دی چي پورتنيو هيلو ته ځواب ووايې. په افغانستان کي د روزلو فرهنگ له بده مرغه  د ماشومانو د خپلواک ودې او په راتلونکي کي د هغوې د خپلواک شخصيت له چارې سره مرسته نه کوي. دلته ماشومان د درناوی په ځای د اطاعت او وفادارې، د زړه سوی او مېنې په ځای د انتقام او بدل اخستلو او د خپلواکې په ځای د متابعت، د قناعت په ځای د وهلو او ډار په دود روزل کېږې.
 د روزلو په دي فرهنگ کي په ميليونونو انسانان د خپل خپلواک شخصيت او هويت له حق څخه محروم او لري پاتې کېږې. په افغانستان واکمن فرهنگ له  میليونونو ښځو او نجلېو څخه د شخصيت او هويت حق اخيستې دی.  دبې شخصیتې اوبې هويتې تر څنگ د ښځې د نوم اخستل هم شرم او بې غېرتی بلل کېږې. څوک ورته " تورسرې" ، څوک ورته " عزېزې"  څوک ورته  " کډې" ... وايې. په دي فرهنگ کي نه يوازي نر او ښځې ته په برابره سترگه نه کتل کېږې، بلکي  د موخو او هدفونود تر لاس کولو په کار کي له ماشومتوب څخه د نارينه او ښځې امکانات هم برابر نه دي. له هماغه ماشومتوب څخه په کورنۍ کي هلک او نجلۍ ته يو شان روزنه نه  ورکول کېږې، کله کله خو نجلۍ د کور غړی نه بلل کېږې. " دا د بل کور دی" ، " د چا کور به درباندي ړنگېږې" ، " هلک په بخت پيدا شوی" ...
يو شمېر مندې او په تېره بيا پلرونه له کور څخه پوځی کاغوش جوړوي او پلار د قوماندان په شان عمل کوي. له ماشومانو سره د پوځي امر او اطاعت کولو په دود تلنه کېږې او بل شمېر بيا اولادونه دومره نازوي چي د روزنې په ځاي یې خپلې مخې ته  پرېږدي. چي په اول حالت کي ماشومان د اتوريتې او زور په روحيه روزل کېږې او په دوهم حالت کي ماشومانو ته له مسؤليت منلو څخه پرته يوه ليبراله روزنه ورکول کېږې. په افغانې ټولنه کي  همدا د زور او اتوريتې په دود روزنه دی چي په ټولنه کي د وهلو زورزياتی، خشونت او استبداد بنسټونه جوړوې. په طبعي توگه هغه ماشوم چي د زور او اتوريتې په چاپېريال کي لوی شوي له نورو او له خپلو اولادونوسره به په همدي دود چلند کوي او کله د واک د تر لاسه چانس ورسره يارې وکړی بې له شکه په يوه مستبد بدلېږې. همدا وجه دي چي د افغانستان سياسي تارېخ د استبداد تارېخ دي او په ديکتاتور پسي ديکتاتور او په مستبد پسي مستبد راځې. څوک وو چي واک يې تر لاسه کړ، خو د استبداد او زور لاره يې ونه نيوله؟
په افغانې ټولنه کي د زور او اتوريتې په بنياد د روزنې همدا فرهنگ دی چي د توتالېتر ايديوژيگانو له بری سره مرسته او استبداد ته قانونيت ورکوي. زه به يو ځل بيا په دي ټينگار وکړم چي په افغانستان کي د استبداد ستونزه دا او هغه مستبد، دا او هغه ديکتاتور نه دی، بلکې دا ستونزه پخپله په ټولنېزو او فرهنگي جوړښتونو کي پرته دی. د يو شمېر پلرونو په وړاندي، کوم  چي په رښتيانې توگه بې اينوفورمه قوماندانان او بې تاجه پادشاهان دي اصلآ اولادونه او ښځه د خبرې کولو او پوښتنې کولو زړه نه کوي او د يوه بل پوسيله د هغه غوږ ته خپلې غوښتنې ور ورسوي
په کورنۍ کي همدا د زور او اتوريتې په بنياد روزنه ده چي افغانې ټولنه يې د زور او اوتوريتې په ټولنه بدله کړې ده او د ژوند په هره برخه کي يې د زور اړيکې واکمنې کړې دې. د مېړه او ښځې تر منځ د زور او اتوريتې اړيکې، د پلار او او اولادونو تر منځ د زور او اتوريتې اړيکې او د ټولنې او دولتونو تر منځ د زور او اتوريتې اړيکې. يو شمېر ليکوالانو ته هم خوند ورکوي چي په خپلو ليکنو کي د منطق او استدلال په ځای مټې او غاښونه وښيې او دزور او اتوريتې ستاينه وکړې.     
افسانې پالنې
افسانې يوازي د افغانې ټولنې ځانگړتياوې نه دي. په ټوله نړۍ کي افسانې شته دي او دا اوږد تارېخ لرې افسانې د نسلونو پوسيله نسلونو ته  بيان شوې او په دي اساس په پېړيو پېړيو کي ژوندې پاتې شوې دې. خو د نړۍ په ډېره برخه کي افسانو ته د افسانو په سترگه کتل کېږې او څېړنه يې کېږې، خو نور هغه حکمونه نه شمېرل کېږې چي سړی يې په پېروي کولو مکلف کېږې. نور دلته افسانې د انسان او د هغه د ژوند لارښود نه بلل کېږې او نه دلته د پوهنې، انسان او نړۍ پېږندنې مخه نيسي. خو په افغانستان کي تر اوسه هم افسانه پالنه شته دی او د هغوې پېروي کېږې.  افسانه او یا افسانې پالنې نه يوازي د افغانې ټولنې لويه  فرهنگي او ټولنېزه ستونزه ده، بلکې په کلکه يې د روزنې او زده کړې کار متاثير کړی دی. دلته د ما هڅه دا نه دی چي دا افسانې چا او ولې جوړې کړې دي.  ددې ډول افسانو له جوړيدو څخه د هغوې مطلب څه وو. څومره او څه ډول افسانې شته دې. دا په دي برخه کي د پوهانو کار دی.
  په افغانې ټولنې کي ډېرې او رنگانگ افسانې شته دي چي يو شمېرو يې مقدسه بڼه هم خپله کړې ده او دې افسانو داسي حالت را منځ ته کړی چي سړی په هغه څه چي ښه په سترگو ورته گوري بيا بيايې وينې او بيا بيا يې تجربه کوي خو نه باور ورباندي کولاي شي او نه يې د واقعيت په توگه منلې شي. دې افسانو نه يوازي له انسانانو څخه د انديښنې او د تفکر د خپلواکي حق اخيستی، بلکي د انسان او دنيا پېږندنې مخه يې هم نيولې ده. زه به دلته يوازي د هغو افسانو يو، دوه وړې بيلگې را واخلم، کومې چی د وېرې، ډار لامل کېږې.  
   ماشومان له هماغه اوله د ډار او وېرې په دود روزل کېږې. ماشوم اول د روې، شیشکې، غوليبيبان، ديو، جوجې ماجوجې،... په هکله له ډارونکو کيسو سره مخامخ کېږې.  موږ ته به مو ادې ويل چي غوټۍ لټېږې او په شپه کي د خونو شيشه را ټکوي، په شيشه او دورڅه کي را گوري. پام کوي چي ورته ونه گورې. موږ به هم هره شپه د ډار په بدرگه ويده کيدو، له ډاره به مو مخونه نه لوڅول او ډارند خوبونه به مو ليدل.
 غوټې يو غريبه، خواره او کونډه، خو زيارکښه ښځه وه او د خپلو یتيمو اولادونو له پاره يې دومره پيدا کول چي لاس او خوله يې سره ورسېږې. هغه دومره سرگردانه وه چي د حجاب پروا هم نه کوله او لوڅ مخ به گرزيدله او له نورو ښځو سره یې توپېر درلود.  بله کيسه هم د غوليبيبان کيسه ده. د غوليبيبان په هکله ويل کيدل: که د غوليبيبان سره مخامخ شي نو پرتوگاش په خوله کي ونيسه تر څو هغه ورک شي. زه او څلور پنځه نور شاگردان چي له گردېز څخه په ژمنۍ رخصتې خپل کلی ته راغلي وو يو بل ته مو وار سره ميلمستياوې کولې. د شپې ناوخته له هغه کوره چي په کي ميلمانه وو راووتلو او د کورونو په لور روان وو. کله چي د دوست محمد، کوم چي په دسمود مشهور وو د کور جگ دیوال ته  مخامخ راورسيدو په يو تور شی مو سترگې ولگيدي چي د ديوال له بيخې بيا د ديوال تر سره پوري ولاړ ليدل کېږې. يوه په ورو غږ وکړ هغه څه شی دی؟ د موږ ټولو ور پام شو، و ډار شو او دريدو. يوه وويل پرتوگاش په خوله کي ونيسي. يو بل بيا وويل کلمه تېره کړې. موږهم  پرتوگاش په خوله کي ونيو او هم کلمې تېرې کړې خو هغه تور شی ځای په ځای دی.  ډار نوره هم په موږ غلبه وکړه. د خلاصون له پاره مود منډو لاره غوره کړه او په منډو په شا را وگرزيدو او په بله لاره ولاړو. په سبا بيا يو ځای شو او يوازنی خبره د تېرې شپې د غوليبيبان په هکله وه پريکړه مو وکړه چي هغه ځای ته ورشو او گورو چي هلته څه تېرلېږې. کله چي هلته ورسيدو د ديوال يوه برخه له بېخه تر سره پوري د هغه اور په لوگی توره شوې وه چي همدلته به هلکانو بلاو. موږ هم يو بل ته وکتل او بېرته په شا راوگرزيدو.
ناپوهان هميشني بايلونکي دي
نړۍ په چټکې سره بدلون مومې او دا بدلونونه له موږ انسانانو څخه هم د بدلون غوښتنه کوي. موږ بايد ځانونه بدل کړو او دا کار په ښه توگه د زده کړې له لارې کيداي شی. په بل عبارت انسانان د زده کړې په کولو سره بدلېږې. په ننې بدليدونکې نړۍ کي دا علم دي چي د ژوندون په ټولو برخو کي نقوذ کوي او تر خپل تاثير لاندي يې راولې. علم وده کوي او په تېزې سره مخته ځي. موږ بايد علم تر لاسه کړو، د علم، استعدادونو، منطق په برخو کي له يو بل سره سيالې و کړو تر څو له يوې خوا د حل ښې لارې او له بلې خوا نوې انديښنې او نظريې ايجاد کړو. يوازي د علم په مټ کولاي شو د ښې راتلونکي په هکله هيله ولرو او بې شماره چلينجونو ته ځواب ووايو.
 علم هم د زده کړې له لارې تر لاسه کېږې. موږ ددې له پاره زده کړه کوو چي د موږ په نظرياتو او چلندونو کي بدلون راشي. ددې له پاره زده کړه کوو چي استعداد او منطق مو پېاوړی شي. ددې له پاره زده کړه کوو چي  د ژوند په هره برخه کي نوې انديښنې را منځ کړو. پورنې انديښنې ننيو ستونزو او چلنجينو ته ځواب نشي ور کولاي. پرونې دگمونه او نه بدليدونکي فکرونه او انديښنې نه يوازي په دي کار کی پاتې راغلې، بلکې د زده کړې او د علم د لاسه کولو چاره يې متاثيره کړې ده او هڅه کوي د زده کړې او علم خپلواکي له منځه يوسي.
همدا اوس چي نړۍ د زده کړی او علم په وسيله د کيهان په فتح کولو لگيا دی، خو په افغانستان کي د خدای او اسلام  په نومونو د زده کړې  مرکزونه او ښوونځې سوځل کېږې او له منځه يې وړې او ددې کار په کولو سره  له نسلونو، نسلونه څخه د زده کړې حق اخستل کېږې. نن نه يوازي د ټولنې، بلکې د هر ځانگړی وگړی وده او پرمختگ په زده کړه پوري تړلی دی. نن په ټوله نړۍ کي تر ټولو بنسټېزه مسله د زده کړې مسله ده. نن بریالې او وړونکي هغوې دي چي زده کړه کوي زده کړه لرې. بايلونکي، ناکام او اړ هغوې دي چي له زده کړې لرې پاتې دي او يا له زده کړې لرې ساتل کېږې.
 زده کړه يوه اوږده، هميشه نوې کيدونکې او همیشه بدليدونکې پروسه ده چي هېڅکله نه ختم کېږې. زده کړه هغه هميشه زياتيدونکې پانگه ده چي نه غلا کېږې او نه ورکېږې. زده کړه له کوره پېل کېږې، په وړکتون، ښوونځی، ليسه، دارالمعلمېن، پوهنتون... کي ادامه پيدا کوي او د ژوند په يوه جوړونکي برخه بدلېږې. په پېل کي د زده کړې مسؤليت د پلار، مور او ښوونکی په غاړه دی، خو وروسته دا پخپله  دانسان په دنده او مسؤليت بدلېږې چي څه ډول په خپلواکه توگه د زده کړې کار ته ادامه ورکولاي شي.  
 د زده کړې اصلې موخه يوځانگړی وگړی دی. موخه داده چي څه ډول دا وگړی ځان پېږندلې شي، څه ډول له نورو سره خپلې ټولنېزې اړيکې جوړولاي شي، څه ډول په ټولنه کي د يوه خپلواک وگړی په توگه خپل رول او خپل ځای پيدا کولاي شي، څه ډول  د دواړو صلاحيت او مسؤليت  څښتن کيداي شي، څه ډول په ځان او په خپل کار باور پيدا کولاي شی، څه ډول د موجودو حالاتو، پيښو... په وړاندي پوښتنې او شک را پورته کولاي شي او همدا د شک او ترديد را پورته کيدل دي چي د ستونزو په حل کي د خپلې خپلواکې انديښنې اوله خپل عقل څخه د کار اخستلو ضرورت منځ ته راوړې. که شک او ترديد نه وای، که له پخوا څخه د جوړ شويو دگمونو په ضد د انسان بغاوت نه واي، بدلون او پرمختگ به هم نه وو. شک او ترديد په تېره بيا په سياسي او ټولنېزو مسلو کي ځانگړی اهميت لري. ددې اهميت دليل په دي کي دی چي ايديولوژيگانې او ايديولوژيک واکمنې په هميشنې توگه هڅه کوي ټولنېز اوسياسي ژوند په نه بدليدونکو دگمونو کي ايسار کاندي او په تېره بيا د دوې واکمنې ته نه يوازي  د شک او ترديد گوته ونه نيول شي، بلکي د يوه بشپړ او له تېروتنو څخه د پاک سیستم په توگه ومنل شي. رښتيا هم که په ټولنه کي د واک او واکمنو په هکله شک، ترديد او پوښتنې را پورته نشی د هغه د بدلون په هکله غوښتنې هم نه راپورته کېږې. دا شک او ترديد دي چي د هڅو، پلټنو، آزمايښونو او بيا بيا فکر کولو ضرورت منځ ته راوړې. کله چي وويل شي:  "دا بې له شکه طلا دی"  نور په طبعې توگه  د پلټنې او آزمايښ  ضرورت هم له منځه ځې. په افغانستان کي پرمختگ، بدلونونه  او وده نه يوازي ددې غوښتنه کوي چي ددې هيواد د تارېخې، سياسي، فرهنگي او ټولنېزو جوړښتونو په هکله شک او پوښتنې را پورته شي، بلکې هغوې بايد بدل او قبيلوې جوړښتونه ړنگ شي.
وگړي بې شماره کمزوري خواوې لرې، خو تر ټولو لويه کمزورې يې ناپوهې ده. ناپوهې په ساده ژبه د ليکلو او لوستلو د استعداد نه درلودلو څخه عبارت دی. ناپوهې نه يوازي د بې شماره ستونزو لامل دی، بلکې په يوه ټولنه کي د استبداد، ظلم، خشونت او ديکتاتوري د توجيه کولو وسيله هم دي.
په تېرو ليکنو کي د انسان د خپلواکي او د هغه د انديښنو په هکله يو څه مطالب وړاندي شوي دي. دا موخې  په بنسټېزه توگه د زده کړې پوسيله تر لاسه کېږې. زده کړه انسان ته ددې وس ورکوي چي د خپلې ازادې ارادې او د خپل عقل په بنياد په خپلواکه توگه عمل وکړې. 
نور بيا