بحث دکتاتوری از دید عقلانیت سیاسی، یکی از مهمترین مسایل مبرم در شیوه های راهبردی سیاست است که به منظور پی جویی ژرفتر، نخست توجیه روشنی از مقوله ی " عقلانیت سیاسی" را مطرح می سازیم وسپس مفهوم دکتاتوری را ازمنظر عقلانیت سیاسی، بررسی می کنیم.

عقلانیت سیاسی چیست:

" جان هید" اندیشمند علوم سیاسی ، توجیه اجمالی؛ اما ژرف از عقلانیت سیاسی را فرادیدمان می گذارد و با تأکید برمسألهء آگاهی، مقولهء عقلانیت سیاسی را مبتنی برشگردهای "عمل عقلانی" در سیاست تعریف می کند(1)

اما " وارنر بیرمن" متفکر دیگر سیاسی عنصر عقلانیت در سیاست را دارای 3 مؤلفهء زیر می داند:

1- خودآگاهی سیاسی
2- جستجوی شگردهای این خودآگاهی در عرصه ی سیاستگزاری
3- فراهم سازی بستر مناسب برای عملی سازی این شگردها ( با شیوه های راهبردسیاسی)
به هر صورت آرای متعدد و بحث پیرامون مقوله ی عقلانیت سیاسی به این سادگی تمام نمی شود؛ ولی گذاره های فکری به منظور پیش زمینه ی موضوعی ، یکی از موارد توجیهی برای تفسیر این مقوله است.
 

دکتاتوری کدام است:

مفهوم دکتاتوری و بحث پیرامون این مقوله، نیاز به تفسیر و تبیین ندارد؛ زیرا تداعی معنای دکتاتوری در ذهن، به روشنی بازگوکنندهء مسألهء استبداد است. استبداد مساوی به نوعی انحصارگری، تحمیل و اعمال نفوذ سیاسی و عدم توجه به آرای مردم وزیرپانهادن ارزشهای دموکراتیک است که با اصل خودکامگی، تکتازی و تکباوری همراه است.

با توجه به تعریف روشن عقلانیت سیاسی که در بالا یادآوری شد، مسألهء دکتاتوری از دید عقلانیت سیاسی، مخالف آرای همگانی و مشارکت جمعی مردم در فرایند ساختاری یک نظام است؛ زیرا تعریف خودکامگی در سیاست، یکی از اصل های سازندهء دکتاتوری است و در چالش جدی با اشتراک آزاد مردم و سهمگیری آنان در قدرت، قرار دارد.

امروز با توجه به شعارهایی که دربارهء دموکراسی در جامعهء ما ارائه می شود و با وصف آنکه شعار مردم سالاری و حق مشارکت مردم در ساختارسیاسی عنوان می گردد، باز هم به نحوی اعمال سیاستهای دکتاتوری زیرنام " تمرکز قدرت و دولت مرکزی " از جانب برخی از افراد وابسته به دکتاتوری و استبداد سیاسی، مطرح می گردد.

درست است که هر جامعهء سیاسی و هر ساختار مربوط به آن، به تمرکزقدرت و انسجام آن به عنوان یک ساختار مقتدرنیازمند است؛ اما با درک و تفکیک از یک مسأله و آن هم اینکه: هرگونه تمرکز قدرت و انسجام آن به مثابهء" محور قدرت"، نمی تواند ازدید عقلانیت سیاسی، نمایانگر قدرت به ارادهء مردم پنداشته شود.

زیرا اگر درک دقیق و دریافت عمیق ازساختار دولت مقتدررا با توجه به مشارکت مردم ارائه ندهیم، این تأکید بر موضوع " دولت مقتدر" و تمرکز آن زیرسیطرهء فردی، چیزی جز اعمال یک دکتاتوری محض با نقاب دموکراتیک نخواهد بود.

سیاستمداران ما باید آگاه باشند که مفهوم دکتاتوری با عقلانیت سیاسی در تضاد است و اصلاً عقلانیت سیاسی مسألهء دکتاتوری را برنمی تابد. مهمترین ویژه گی عقلانیت سیاسی، اتخاذ تصامیم و راهبردهای مبتنی بر درک زمینه یی و زمانی از جامعه است.

با استناد بر همین توجیه است که جامعهء ما با توجه به تجربهء بیست و چند ساله تنش و تشدد، بیشتر به سیاست مشارکت مردم در ساختارنظام، نیازمند است. این نیازمندی با دوتا عامل در جامعهء ما مطمح نظر است:

ضرورت مردم به ساختار دموکراتیک

جلوگیری از اعمال قدرت فردی و خودکامگی های قدرت

از نخستین مراحل پیدایش انسان، همانطوری که عنصراستبداد و خودکامگی با چهره های متعدد ( گاه دکتاتوری و گاه اریستو کراسی) بر سرنوشت انسان حاکم بوده، نیازمندی و عشق به آزادی و رها شدن از سیطرهء استبداد، یکی از نیازهای نخستین جامعهء بشری بوده است. هرآدم آزاداندیش به گونهء بالفطره، مشخصه های ضداستبداد را در وجودش داشته و این موجودیت، به نوعی " ملکهء ذهنی" در نزد او مبدل شده است.

در طول تاریخ اولین چالش بزرگ پیامبران خداوند (ج) در برابربیداد واستبداد زمان صورت گرفته و درافسانه های اساطیری خدایان روم " پرومته" و مسألهء دزدیدن آتش از نزد خدایان یونانی را می توان مصداق نوعی استبداد ستیزی تلقی کرد و آن را بازتاب مسألهء مشارکت مردم در قدرت دانست.

این موضوع هم، در حقیقت به نوعی ستیز و به چالش برخاستن مردم در برابرخودکامگی است. همان طورکه مردم براصل مشارکت شان در ساختار نظام علاقمند هستند، به همان میزان نفرت شان در برابر اعمال قدرت فرد و خودکامگی، زیاد است.

" اشتر لیس هیومن" متفکر سیاسی آلمانی در این مورد می نویسد:

ضدیت مردم در برابر دکتاتوری، یک امر مسلم است؛ زیرا دیکتاتوری، در ضدیت تام با مردم سالاری قرار دارد."

پس با توجه براین ضدیت، به هیچ و جه عقلانیت سیاسی دکتاتوری را بر نمی تابد واز همین روی، نظام های مبتنی بر روش دکتاتوری با خرد سیاسی و قرائت از مردم سالاری، در تضاد اند.

***

1 جان هید، سیاست مُدرن، ترجمهء کاظم اعتباری، چاپ انتشارات معاصر،1382، ایران، ص 49.