رسیدن به آسمایی:12.2007 .03 ؛ تاریخ نشر در آسمایی :12.2007 .04

جاويد فرهاد

نگاهی بر قرائت های درون متنی در شعر بیدل

بی شبهه هر متنی، در گسترۀ خوانش مفهومی خود، معنا پیدا می کند؛ یعنی هر متن، پس از آن که در چاچوب اندیشه شكل گرفت ،ارایه می شودو مبتنی بر رویکردهایي معنایی خود، تفسیر و تأویل شده و هویت مفهومی می یابد؛ اما در فرایند این رویکرد، مهمترین اصلی که باید متوجه آن بود، ارایه توجیه و تفسیر معنایی متن، به روایت خود متن است.

در بسیاری از دیدگاه هایی که دربارۀ بیدل مطرح شده، تفسیرها و روایت های معنایی، بدون توجه به روش درون متنی و خوانش متن به زبان متن ارایه گردیده است و همین نگرش سطحی و -تا حدی آفاقی- باعث شده تا مخاطب از چاشنی درک و حس اندیشۀ بیدل، بی نصیب بماند.

به منظور برداشتن گام نخست برای رسیدن به درک و حس "انديشهء بیدل"، این نبشته را با این دسته بندی موضوعی، پی می گیریم:

1- قرائت های درون متنی در شعر بیدل چیست؟:

همان سان که در نخست اشاره شد، کالبد شکافی مفهومی برای یافتن نگرش های معنایی در متن، باید مبتنی بر داده های خود متن و آن چه که در آن بازتاب یافته است، شکل بگیرد. توجه بر این اصل، افزون بر این که شیوۀ دقت و تأمل ویژۀ ما را در زمینۀ دریافت مفهومی از متن می رساند، از سوی دیگر، از اشتباهات فزایندۀ در عرصۀ قرائت یکسویه از متن نیز می کاهد. با توجه بر این مسأله، خواندن مفاهیم "درون متنی" و روایت متن از زبان متن، یکی از موارد مهم، برای دریافت ارزش های مفهومی در شعر بیدل است.

مولفه هایی که سازندۀ این رویکرد قرائت های درون متنی در شعر" بیدل" اند، به گونۀ زیر است:

الف- توجه به اصالت های موضوعی متن :

یعنی آن چه که به عنوان داده های اصلی در متن مفهومی شعر، مطرح است. این داده های مفهومی، از نحوۀ نگرش شاعر به "رویدادها، پدیده ها و مفاهیم آغاز می شود و سپس " در حوزۀ معنايي گسترش می یابد. به گونۀ مثال:

*- نحوۀ نگرش شاعر:

"نیست با مژگان تعلق اشک وحشت پیشه را

دانۀ ما، دام راه خویش داند ریشه را

*گسترش در حوزۀ معنایی:

" عیش ترک خانمان از مردم آزاد پرس

کس نداند جز صداقدر شکست شیشه را"

توجه به این " اصالت های موضوعی متن" و آن چیزی که به حیث داده های مفهومی در شعر مطرح شده، یکی از روش های مهم، برای قرائت های درون متنی در شعر بیدل است.

ب- فهم ظرافت های معنایی متن :

هدف از این مسأله، توجه ژرف بر فهم موضوعی و دریافت درست از توجیهات مفهومی در اندیشۀ بیدل است. در بسیاری از موارد، خلاء ژرف از درک بیدل زمانی به وجود می آید که مخاطب، به دلیل عدم توجه دقیق بر ظرافت های معنایي در شعر و یا هم " خواندن نادرست واژه ها " ، در گودی این خلاء پرت مي شود.

به طور نمونه:

عدم توجه بر ظرافت های معنایی:

" مفلسان را بیدل از مشق خموشی چاره نیست

تنگدستی باز میدارد ز قلقل شیشه را "

اگر مخاطب بدون توجیه تشبیهی، ترکیب " مشق خموشی" را به جای "درس خموشی" معنا کند، مفهوم به گونۀ رسا در ذهن شکل نمی گیرد؛ اما اگر تلویحاً واژۀ " مشق" را در برداشت ذهنی خود " تمرین " معنا نمايد و از آن تركيب" تمرین خموشی" را در بافت ذهني خود بسازد، مفهوم روشن تر در ذهن می آید و روش ما در زمینۀ درک ( و سپس حس از شعر) هنجارمند می شود.

خواندن نادرست واژه ها :

" بیدل" از معنی طرازی بر کمال خود ملاف

گَرد ساحل باش، کاین موج از محیط دیگر است

اگر مخاطب در خواندن و تلفظ درست واژۀ "گَرد" دقت نکند و از سر نافهمی آن را " گِرد" بخواند، مفهوم بیت، به کلی برهم می خورد و دریافت درست مفهومی از آن دستیاب نمی شود.

با توجه بر این نکته ها، توجه بر مؤلفه هایی که سازندۀ رویکرد" قرائت های درون متنی در شعر بیدل" است، بسیار ضروری دانسته می شود که باید در هنگام خواندن متن، رعایت گردد..

2- قرائت های درون متنی چگونه شکل می گیرد؟:

روش قرائت های درون متنی در شعر بیدل در برگیرندۀ رعایت دو جز برای فهم نسبی از شعر بیدل است:

الف- خو گرفتن و تأمل در اندیشۀ بیدل

ب-آشنایی با ترکیبات در شعر بیدل

الف- خوگرفتن و تأمل در اندیشۀ بیدل:

خو گرفتن و تأمل در اندیشۀ بیدل، از سلیقه و ذوق فردی آغاز می شود. برای آغاز این نگرش ذوقی و سلیقه یی و سپس گسترش این تأمل و خو گرفتن، بهتر است مخاطبان، به مفاهیم تا حدی روشن و دستیاب در شعر بيدل توجه داشته باشند. به گونۀ مثال:

" معنی بلندِ من، فهم تندو می خواهد

صید فکرم آسان نیست، کوهم و کتل دارم"

و یا :

" نمیدانم کدامین شیوه دشوار است در عالم

نفس در خون تپید و گفت: پاس آشنایی ها"

این روش، آغازیست برای برانگیختن ذوق بیشتر به خاطر خو گرفتن و تأمل ژرف در اندیشۀ بیدل.

ب- آشنایی با ترکیبات در شعر بیدل: بیدل با توجه بر کثرت نگرشش در شعر، یکی از مهمترین شاعران ترکیب ساز است. برای درک درست از شعر این سخنور بزرگ، باید با شیوۀ کاربرد ترکیبات وی آشنا بود مانند ترکیب های " کار وان اشک" و " اثر پرداز داغ" در این بیت :

" دلیل کاروان اشکم، آه سرد را مانم

اثر پرداز داغم، حرف صاحبدرد را مانم

و یا هم ترکیب" شکست رنگ" در همین غزل که به فراوانی در غزل های دیگر نیز به کار رفته است:

"شکست رنگم و بر دوش آهی می کشم محمل

در این دشت از ضعیفي کاه باد آورد رامانم"

" شکست رنگ" ( مانند ترکیب های طور معرفت، طلسم حیرت، وحشتکده، چمن رنگ و ...) از ترکیبات مورد توجه در نزد بیدل است؛ اما نگاه شاعر با توجه به قرائت های درون متنی در شعر، در بارۀ اين تركيب متفاوت آمده است: یکجا شکست رنگ، به معنای شکست تعلقات است؛ اما در جای ديگر به معنای معکوس آن ارایه شده است.

بنابرین آشنایی با ترکیبات در شعر بیدل، از مهمترین نکات برای وقع گذاشتن به روش قرائت درون متنی در شعر بیدل است که باید به آن توجه جدی شود.

ویژه گی قرائت های درون متنی، افزون بر این که ما را با رویکردهای معنا شناسانه در شعر بیدل آشنا می سازد، از جانب دیگر، حس و دریافت ما را از اندیشۀ بیدل تعمیم می دهد. مهمترین نکته یی که ما را در فرایند این تعمیم دهی کمک می کند، قرائت هرمنوتیکی و درک چند بعدی از شعر بیدل است؛ زیرا بیدل از شمار شاعرانیست که اندیشه اش در لایه های متعدد و مختلف معنایی، پیچیده شده؛ از این رو توجه بر داده های مفهومی در قرائت های درون متنی شعر، نخستین گامیست که ما را به وادی اندیشۀ بیدل، نزدیک می سازد.