رسیدن:  14.08.2013 ؛ نشر :  30.08.2013

نجیب نجوا

 

روند طنزپردازی در بلخ

 

 (1380- 1390 هـ.خ)

 
با روی کار آمدن اداره ی مؤقت در کشور و شکست سپاه جهل، نخل امید زنده گی مردم شکوفه باران شد. قفل های آهنین مکاتب و دانشگاهها شکسته شدند. مُهر سکوت از لبان مردم برچیده و حنجره های بسته ی رادیوها باز گردیدند. تلویزیون ها از لا به لای خروارها خاک سر کشیدند. رسانه های تصویری، چاپی و صوتی دوباره جان گرفتند. برنامه های مختلف سیاسی،فرهنگی،هنری،اجتماعی و ادبی روی پرده های تلویزیون جلوه نمایی کردند. طنز،داستان، شعر و مقاله از میان اوراق پنهان،با چاپ دیدار کردند و سرانجام پرنده های آبی زنده گی از چنگال گرگان دد صفت به آسمانِ امید، پَر زدند.

دهه ی هشتاد در حقیقت سرآغاز شگوفایی دوباره ی مطبوعات کشور به شمار می رود.  شمار بسیاری از رسانه ی چاپی  به رشد و بالنده گی رشته های گوناگون ادبی (طنز،داستان،شعر و...) پرداختند. طنزپردازان، شاعران و داستان پردازان جوان و با استعداد روی صحنه آمدند و قلم زدند. طنز که همواره ستون فقرات ادبیات دانسته میشد، روی صفحه های نشریه ها و برنامه های تلویزیونی و رادیویی به رقصیدن آغاز کرد. این رقصیدن ها گاهگاهی خامی و پخته گی را نیز با خود داشته است. مردم خسته و رنجیده ی ما، که بیشتر از سه دهه کشتار و خون ریزی به جز از کشته دادن و زخمی شدن چیزی دیگری را ندیده بودند، سیل آسا به رقصیدن (بی بی طنزی گل) در نشریه ها، رادیوها، تلویزیون ها دلبسته گی پیدا کردند. تا غم های سه دهه ی پُر فلاکت را فراموش کرده و به لب های خشکیده شان نهال خنده و شادمانی را غرس نمایند.

رقصیدن بی بی طنزی گل در دهه ی هشتاد هجری خورشیدی افتیدن، بلند شدن و نشستن را با خود داشته است که ناشی از پیدایی یا ظهور طنزچیان نوکار و نو آموز بوده است. بی بی طنزی گل با نواختن ساز و آواز طنزچیان چیره دست و "کهنه پیخ" چنان رقصید که همه را در بحر حیرت و حسرت فروبرد. رقصیدن بی بی طنزی گل نسبت به سایر دهه های گذشته در تاریخ ادبیات افغانستان به خصوص در بلخ، بی نظیر بوده است. بی بی طنزی گل در این دهه به پیدایی و پرورش هزاران پسر و دختر، خاله و عمه، کاکا و ماما، نواده و کواسه، داماد و عروس و... پرداخته است که نسبت به دختران، پسران وی رشد چشمگیری کرده است. دختران وی نیز گاهگاهی رقص بی بی شان را بالای نشریه ها به نمایش گذاشتند که قابل درنگ نبود. بعضی پسران و دختران بی بی طنزی گل رقص بی بی شان را خوب آموختند و بعضی شان در خلوت های خودی نوشتند و رقصیدند؛ اما هیچگاهی در صحنه حاضر نشدند و به نام های مستعار شهرت کمایی کردند .

در این دهه بانوان بی بی طنزی گل که بالای نشریه های بلخ طنز ریختند و با طنز نفس کشیدند(  نفیسه خوشنصیب غضنفر، پیمانه امید، محبوبه فلورانس و...) بودند. ازمیان آنها بانو نفیسه خوشنصیب غضنفر که سِمت استادی دانشگاه بلخ را نیز به عهده داشت، توانست حضور پُر رنگ خود را در عرصه طنز پردازی و طنز پژوهی در کشور، به خصوص در بلخ به اثبات برساند. چندین مجموعه طنزی وی به نام های" خجالت بکشین" و" مرض بی اعتمادی" با چاپ دیدار کردند، وی به منظور بدست آوری رتبه ی علمی خویش در دانشگاه بلخ درمورد تیوری طنز، پژوهش های قابل درنگی را نیز انجام داده است.

پیمانه "امید" و محبوبه "فلورانس" دو بانوی تازه کار دیگری بودند که بعد از نوشتن دو سه پارچه طنز از نشریه های بلخ ناپدید گردیدند. در این دهه ممکن بانوان و پسران زیادی بی بی طنزی گل بوده باشند که در خفا با طنز و طنزپردازی مشغول بوده و از دید بنده، پنهان مانده باشند.

پسران نو پیدا و کهنه پیخ بی بی طنزی گل در دهه هشتاد هجری خورشیدی نسبت به دختران وی در بلخ از نیروی وافری برخوردار بودند که توانستند به روی نشریه های چاپی و صفحه های تلویزیون و رادیو طنز تُف کنند. بعضی از این پسران خصلت های دخترانه و زنانه داشته با نام های مستعار طنز نوشتند. آن هایی که دراین دهه خوب درخشیدند و کارهای به یاد ماندنی یی انجام دادند عبارتند از: استاد واصف باختری، داکتر سمیع حامد، عنایت الله باور بامیک، حنیف ثابتی، لعل محمد گلباز، شفیق پیام، برهان ابدالی، عبدالوهاب مجیر، ژکفرحسینی، احمد جاویدعزیزی، امیرمحمد بابک، امین عزیزی، محمد رسول فرهمند، غلام سخی شاهد، حنیف قاریزاده، ذبیح پویا، زمان شکیب، سخی داد هاتف، داکترصابرادب، سهراب سروش، علی صبا، منصور بیدار، مهدی نیازی، سیدحسین هاشمی، کمال الدین راغب، امرخیل، یاسین مستور، نجیب نجوا و س.ثابت . از میان آنان مهدی نیازی، سهراب سروش، همایون، حفیظ الله، امرخیل و... به کارتون کشی  پرداختند. چهره های دیگری با نام های مستعار می نوشتند: بیمار باشی،بیکار باشی، بیخار باشی، میرزا غمشریک، مسجون، تکسی دریور، زنبورخان، چنُدک کَن، چنُدکی، بُت شکن، خوش باور، مظلومیار، وارسته، میرزاغمکش و دیگران که از قید قلم باقی مانده اند.
 

نشریه های طنزی بلخ

ناگاهنامه ی کلک راستگوی، گاهنامه ی چنُدک، گاهنامه ی نامه پرانک از جمله نشریه های طنزی بودند که در زمینه شگوفایی طنز در بلخ دست بالایی داشتند. روزنامه ی بازتاب، ماهنامه ی ترنم، هفته نامه ی فجر ،ماهنامه ی فردوس ، هفته نامه ی پرچم آزادی، هفته نامه ی صبح بلخ، ماهنامه ی مولانا، هفته نامه ی یادگار، پیام بلخ، گاهنامه ی تجلی، روزنامه ی جهان نو، ماهنامه ی عصرما، هفته ی نامه ی بیان نو، ماهنامه ی پدیدار، هفته نامه ی جوان، ماهنامه ی پرتو، ماهنامه ی هدف،ماهنامه ی خنیا، ماهنامه ی انتخاب، ماهنامه ی شهرک ما، مجله ساوه، پیام صلح، ماهنامه ی قافله، ماهنامه ی آبشار، ماهنامه ی آسمانه، ماهنامه ی کیان، هفته نامه ی بیدار، هفته نامه ی عصرنو و... از جمله نشریه های غیر طنزی بودند که در پختن و ساختن طنز و کارتون نیز گام های مؤثری برداشتند. 

نخست نشریه های طنزی بلخ به گونه ی فشرده معرفی می شوند و بعداً نشریه های دیگری که دارای صفحه های مستقل طنز بودند، نام برده می شوند:

·   کلک راستگوی

ناگاهنامه ی طنز و کارتون"کلک راستگوی" به همت و صاحب امتیازی شفیق پیام در سال 1382هجری خورشیدی رسماً به نشرات خود آغاز کرد. این نشریه به زودی توانست که پای شهرت را از گلیم زبان و ادبیات بلخ فراتر گذاشته، به کشور های بیرون مرزی پای درازی کند. این نشریه با این پای درازی و گردنکشی جایگاه ویژه ی نشر طنز و کارتون را در ادبیات افغانستان به خود اختصاص داد. کل مقاله، سووال و جواب، اخبار، کل بیتی ها، چیلک به شعر شاعران، کل مکل با نشریات، ضرب الخلل ها و... از عناوین مهم و دایمی آن به شمار می رفتند. حفیظ الله، همایون، امرخیل در زمینه کارتون با این نشریه همکاری داشتند. شفیق پیام، عبدالسمیع حامد، عبدالوهاب مجیر، ژکفر حسینی(1) ، حنیف ثابتی و دیگران از جمله همکاران قلمی آن به شمار می رفتند. این نشریه درسال 1383 هجری خورشیدی به مرض سکوت نشراتی مبتلا گردید. بعد ها این نشریه در یک ستون جداگانه ی "روزنامه بازتاب" به نام" کلک راستگوی" به نشر می رسید که طنزهای میرزا غمشریک، بیکارباشی، بیمار باشی، مظلوم یار، حنیف ثابتی، نجیب نجوا، تکسی دریور، ،خوش باور، مسجون، محمد انور بینا باختری، وارسته و دیگران در آن به چاپ رسیده اند.

·  چنُدُک

ناگاهنامه ی طنز و کارتون"چُندُک" درمیزان 1384هجری خورشیدی به مدیریت مسؤولی داکتر ذبیح الله فطرت و سپس به مدیریت مسؤولی سمیع الله ثابت به نشرات خود آغاز کرده و در ماه قوس همان سال با نشرات پدرود گفت ^{(2) .}

عناوین مهم این نشریه عبارت بودند از:  چرا چنُدُک؟، چُندُک به شعر شاعران، راه های چُندُک گیری و مردم آزاری، اعلانات، چُندُک بیتی ها و سایر مطالب. چُندُک گل خان چُندُکی، چندک گیر، س.ثابت، چُندُک کَن و... از جمله همکاران قلمی این نشریه به شمار می رفتند.

·       نامه پَرانک

گاهنامه ی نامه پرانک با ابتکار حنیف ثابتی، نجیب نجوا و یاسین مستور در بهار1389 هجری خورشیدی نخستین شماره اش را به نشر رسانیده و جایگاه خوبی میان فرهنگیان بلخ پیدا کرد. بعد از نشر 3 شماره در سرطان همان سال نسبت مشکلاتی که در روند جواز گیری آن به میان آمده بود، نشرات آن متوقف گردید. هر شماره ی آن بالای سوژه واحدیِ می چرخید طوری که شخص اولی به دومی نامه می نوشت. دومی به اولی جواب می فرستاد و شخص سومی به نامه و جواب نامه ها (چیلک اندازی) میکرد. شخصیت های اصلی این نشریه را سه کل بچه ی بلخی ( حنیف ثابتی،یاسین مستور و نجیب نجوا) تشکیل می دادند.

 

نشریه های غیر طنزی بلخ

 

نشریه های غیرطنزی یی که در دهه ی هشتاد هجری خورشیدی در راستای شکوفایی طنزبلخ نقش خوبی را بازی کردند و دارای صفحات ویژه ی طنز و کارتون بودند، ذیلاً از آنها نام برده میشود:

·       روزنامه ی بازتاب ( کلک راستگوی)

·       نشریه موج ( اگر خواستید بخندید)

·       مجله ی ساوه ( عطر لبخند

·       ماهنامه ی ترنم( در آیینه ی لبخند

·       ماهنامه ی پرچم آزادی( یک دامن مرچ از تلخستان تفکر، شوخی با مطبوعات)

·       ماهنامه ی شهرک ما ( ایستگاه خنده)

·       هفته نامه ی صبح بلخ ( خن 10)

·       ماهنامه ی فردوس( بوغچه خنده، طنزچیست؟)

·       روزنامه ی جهان نو( پرزه پرانک، لبخند روز)

·       ماهنامه ی مولانا( بخندید، بخندید)

·       هفته نامه ی یادگار( چُندُک بیت ها،ملاقات در سرک و...)

·       ماهنامه ی عصرما( غلتک غُصه)

·       گاهنامه ی تجلی( طنز و کارتون، آشنایی با طنز)

·       پیام بلخ ( عجایب و لطایف)

·       ماهنامه ی آسمانه ( شرنگ شیرین)

·       هفته نامه ی عصرنو ( دیگ بخار، تلخک)

 

و نشریه های دیگر...

 

 

چاپ کتاب های طنزی در بلخ
 

ضعف اقتصادی که دامنگیر طنزپردازان بلخی گردیده بود، عده ی زیادی از آنها نتوانستند که کتاب های طنزی شان را چاپیده، در دسترس علاقمندان آن قرار دهند. این نکته باعث گردید که نام طنزپردازان بلخی در فهرست طنزپردازان افغانستان ناشناخته باقی بماند. دراین دهه طنزپردازان زیادی در بلخ بودند که نسبت ضعف مالی مجموعه های طنزی شان در پسخانه ی انتظاری پوسید که در اینجا کتاب های چاپ شده و چاپ نشده ی آنها طی دو بخش جداگانه به گونه ی فشرده معرفی میگردند:

الف- کتاب های چاپ شده ی طنزی

1.       بیان نامه وارثان زمین، استاد واصف باختری، مجموعه ی طنز های منظوم، تابستان1383هـ.خ.

2.     جشن جنازه،شفیق پیام،مجموعه ی طنز، زمستان1384هـ.خ.

3.     بخندیم یا بگرییم؟،محمد زمان شکیب، مجموعه ی طنز،دلو 1384هـ.خ.

4.     سیماوسخن(شاعران و نویسنده گان،بلخ، سمنگان و سرپل)، محمد صادق عصیان،زمستان1385خورشیدی. دراین کتاب برعلاوه شاعران و داستان نویسان، 5 تن از طنزپردازان بلخی با نمونه های طنزشان معرفی گردیده اند.

5.     آدم شکسته نفس، شفیق پیام، مجموعه ی طنز.

6.     طنزدرمثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی،اسدالله حارس، حوت 1387هـ. خ.

7.     تاریخ ادبیات بلخ، صالح محمد خلیق، 1387خورشیدی. در این کتاب برعلاوه ی معرفی شاعران، داستان پردازان و جریان های گوناگونی ادبی در بلخ، چند تن از طنز پردازان و روند طنزپردازی در بلخ نیز به گونه ی خیلی ها فشرده یاد آوری گردیده است.

8.     مرض بی اعتما دی،نفیسه خوشنصیب غضنفر، مجموعه ی طنز، بهار 1388هـ.خ.

9.     خجالت بکشین، نفیسه خوشنصیب غض نفر، مجموعه ی طنز، بهار1388 هـ.خ.

10. هفت ا ناج،محمد علی صبا، مجموعه ی طنز.

11. دَول ناح قی،محمد علی صبا، مجموعه ی طنز.

12. طلسم وحشت، محمد علی صبا، مجموعه ی داستان های طنزی.

13. تاریخ روزنامه نگاری بلخ، صالح محمد خلیق، 1389 خورشیدی.  در این کتاب نشریه های طنزی، برنامه های طنزی تلویزیون ها و رادیوها در کنار سایر نشریات و برنامه های تلویزیونی و رادیویی در بلخ معرفی گردیده اند.

14. سرکُوب،نجیب نجوا، نمونه های طنز امروز بلخ، بهار1390هـ.خ.

 

 ب- کتاب های چاپ نشده ی طنزی

1.      سخن بعد از مرگ، محمد حنیف ثابتی، مجموعه ی طنز ^(3).

2.      حلوای پیازی، محمد حنیف ثابتی، مجموعه ی طنز.

3.     گوشتَوک، محمد حنیف ثابتی، مجموعه ی طنز.

4.      مجموعه ی طنز منظوم، محمد حنیف ثابتی، که تا هنوز نامی برای آن انتخاب نکرده است.

5.      سویله کویله، احمد جاوید عزیزی، مجموعه ی طنزهای ازبیکی.

6.     چشم اندازی بر طنز، نجیب نجوا، کتابِی در شناخت طنز.

7.     جلد اول تذکره طنزپردازان افغانستان را نجیب نجوا آماده ی چاپ دارد که تا هنوز با نامی ازدواج نکرده است.

8.     محفل ارواح، نجیب نجوا، مجموعه ی طنز.

 

طنز  در انجمن های ادبی  بلخ

 

الف- انجمن آزاد نویسنده گان بلخ:

انجمن آزاد نویسنده گان بلخ در حقیقت مادرِ انجمن های ادبی دیگر در بلخ دانسته می شود که همواره به منظور گسترش زبان و ادبیات پارسی دری تأثیرات مثبت و ارزنده یی داشته است. این انجمن دهها شاعر، داستان نویس و طنزپرداز را به جامعه ی فرهنگ پرور و زبان دوست این مرز و بوم تقدیم کرده است. روزهای پنجشنبه زیر چتر این انجمن شاعران، داستان نویسان و طنزنویسان با مهربانی و صمیمیت کُلی به آفرینش های یکدیگر گوش می دهند و لذت می برند.

انجمن آزاد نویسنده گان بلخ در زمینه ی پیدایی و رشد طنزپردازان در بلخ نقش اساسی داشته و ده ها طنزنویس مؤفق و  چیره دست را به جامعه ی فرهنگی تقدیم کرده است. با وجودی که حضور طنزپردازان در محافل ادبی انجمن ها در سطح کشور کمرنگ بوده اما جای شکران و افتخار است که حد اقل چند طنز نویس در محافل هفته وار انجمن آزاد نویسنده گان بلخ اشتراک کرده و طنزهای شان را به خوانش می گیرند. 

انجمن های ادبی دیگری که در بلخ وجود دارند و زاده ی انجمن آزاد نویسنده گان بلخ اند، ندرتاً به طنز و کارتون دلچسپی نشان داده و به آن پرداخته اند. متأسفانه تمرکز بیشتر این انجمن ها بالای شعر و داستان بوده نه طنز پردازی و کارتون کشی. برنامه های ویژه ی طنزخوانی و نقد طنز در افغانستان خیلی ها کمرنگ بوده و از آن به عنوان انگشت اضافی ادبیات نامبرده می شود. این مشکل نه تنها در بلخ محسوس بوده بلکه یک روندی کُلی در سطح کشور است.

 

ب- انجمن طنزپردازان بلخ

این انجمن با ابتکار نجیب"نجوا" و با همکاری مستقیم و همه جانبه ی حنیف" ثابتی" و یاسین "مستور" در جدی1377 هجری خورشیدی در ولایت بلخ عرض اندام کرد. حنیف ثابتی، یاسین مستور،علی صبا، نجیب نجوا، منصور بیدار، امیرمحمد بابک، ذبیح پویا، حنیف قاریزاده، فریدون فرامرز، مرحوم سیف الملوک تابع و دیگران از جمله اعضای مهم این انجمن بودند. نشست های متواتر این انجمن به منظور «خوانش طنز و نقد طنز» هر 15 روز یک مرتبه در شبکه جامعه ی مدنی و حقوق بشر مزارشریف تدویر میگردید. این انجمن تصمیم داشت که در زمینه یایجاد نشریه ی طنزی، برگزاری جشنواره ی طنز دربلخ، ایجاد صفحه  انترنتی طنزی و ... گام های استواری بردارد. اما با تأسف که این برنامه ها مجال عملی شدن را در دراز مدت نیافت .

حنیف" ثابتی" و من نجیب"نجوا" با همکاری شبکه ی جامعه ی مدنی و حقوق بشر شهر مزارشریف چندین سیمینار پیرامون «شناخت و چیستی طنز» برگزار کردیم که در آن عده ی زیادی از طنز دوستان و طنز پردازان حضور به هم رسانیده بودند. سرانجام با تبدیل شدن وظیفه کَل کلانکار این انجمن ( نجیب نجوا) به ولایات دیگر کشور، نشست های متواتر آن از هم پاشیده نهال رو به رشد این انجمن در بهار1388 هجری خورشیدی خشکید.

 

طنز در رسانه های صوتی و تصویری بلخ

طنز همواره دوشادوش برنامه های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ورزشی و... در رسانه های تصویری و صوتی در بلخ حضور داشته است. برنامه های طنزی سبب گردیده که مردم ولایت بلخ توجه بیشتری به شنیدن و دیدن سایر برنامه ها نیز، که از طریق تلویزیون ها و رادیو های محلی و بین المللی به نشر می رسند دلچسپی نشان بدهند. رسانه های تصویری و صوتی به منظور جلب بیننده و شنونده، برنامه های مختلف طنزی را به نشر می رسانند که اکثراً مورد توجه مردم قرار گرفته است. این برنامه ها گاهگاهی با کمی و کاستی روبه رو میشوند- طوری که هزلیات و فکاهیات را به نام طنز نشر کرده و خواستار جلب توجه بیننده گان اند. این مشکل نه تنها در بلخ وجود داشته، بلکه در تمام ولایات افغانستان قابل مشاهده می باشد. نشر برنامه های طنزی از طریق تلویزیون ها و رادیو ها، اندیشه ی اصلاح سازی، سازنده گی و مبارزه با پدیده های شوم و منفی را در بلخ به وجود آورده و بر لبان خشکیده ی مردم گل خنده را می کارند. این برنامه ها اکثراً از نکات آتی تشکیل شده اند:

الف:  اخبار طنزی

ب:  آهنگ های طنزی

ج:  مصاحبه های طنزی

د:  نمایشنامه های طنزی

هـ:  فکاهیات تصویری

و:  بحث های طنزی و غیره

 

 

طنز در آثار و نوشته های امروزی بلخ

یکی از عناصر اساسی نوشته ها و آثار نویسنده گان بلخ را امروزه عناصری مثل شعر،داستان،رمان و طنز تشکیل میدهد، که از جمله عنصر طنز به مثابه ی سنگ بنای اساسی و اصلی چنین نوشته ها واقع شده، و در حقیقت باعث به شهرت رسیدن نوشته و نویسنده ی آن گردیده است. این عنصر نسبت به سایر عناصر  در چنین نوشته ها از قوت عمل بیشتری برخوردار بوده است؛ اما با تأسف که عده یی استقلالیت آن را زیر سووال برده اند. جدا سازی  بی بی طنزی گل از لابه لای نوشته های امروزی در بلخ کار بسا مشکل و دشواریست که نیاز به پژوهش و بحث جداگانه دارد. شاعران، داستان پردازان و نویسنده گانی که در بلخ و سایر ولایات کشور همواره با قلم، قدم زده اند و کتاب های بی شماری را به دست چاپ سپاریده اند. اکثر شان از طنز استفاده ی سؤ نموده و نوشته های مورد نظر شان را به نام های داستان، شعر، مقاله به نشر رسانده و به حق بی بی طنزی گل تجاوز فزیکی و روحی را روا داشته اند. چنین کارکرد ها این نکته را به اثبات می رساند که شهامت و غیرت طنز نویس شدن را ندارند، تا بدون ترس و هراس بی بی طنزی گل را به روی نوشته هایشان به گونه ی آزاد برقصانند.

 

 

 

پینوشت ها

1-  باختری،منیژه،انگبین نیشخند و شرنگ نوشخند،کابل،ناشران:بنیاد انتشارات پرنیان و سعید، چاپ اول،میزان1388هـ.خ.

 2 -  خلیق،صالح محمد، تاریخ روزنامه نگاری بلخ، بلخ، ناشر:انجمن نویسنده گان بلخ،چاپ یکم،1389هـ.خ.

3-  نجوا،نجیب، سرکُوب( نمونه های طنزامروزبلخ)، بلخ،چاپ اول،بهار1390هـ.خ.