نانسی دوپری

نگاهی به ميراث های تاريخی افغانستان

آسمايي قبلاً اين مقاله مفصل خانم نانسي دوپري را در شمارهء مسلسل دهم خويش به زبان پشتو به نشر رسانيده بود . اكنون تنها فشردهء آن مقاله را كه در بارهء وضع موزيم ها، آبدات تاريخي و ساحات باستاني است دوباره به دست نشر ميسپارد.

موزيم ها :

موزيم كابل : طي سالهاي (1996-1992) به صورت همه جانبه چپاول شده است .

موزيم غيرمنقول هده: در سال 1981 در جريان جنگ ويران و پس از آن چپاول شد.

موزيم هرات : در سال 1994 دوباره در بالاحصار هرات افتتاح شد ، ولي آثار آن درست تنظيم نشده اند.

افغانستان مركزي :

باميان :

مجتمع بودايي مربوط به سده هاي سوم تا هشتم ميلادي به شمول مجسمه هاي بزرگ بودا ، در وضعيت مناسب قرار دارد. نقاشي هاي ديواري مجتمع با خطرات طبيعي مواجه بوده و نيازمند توجه عاجل ميباشند.

غزني :

مجتمع بودايي تپهء سردار ، مربوط به سده هاي سوم تا هشتم ميلادي كه قبلاً توسط كارشناسان ايتالوي مورد پژوهش قرار گرفته بود ، در حال از بين رفتن است .

آثار دورهء غزنويان كه قبلاً توسط باستانشناسان فرانسوي مورد پژوهش قرار گرفته بود ، چپاول شده اند.

ميناره هاي مربوط به سدهء دوازدهم ميلادي در اثر حوادث به توجهء عاجل نيازمند اند.

منار جام : اثري است مربوط به دورهء غوريان ، در اثر عوارض طبيعي معروض به خطر است و به استحكام و حفاظت عاجل ضرورت دارد.

شهر كابل :

مقبرهء تيمورشاه  : اين مقبره كه در سال 1793 اعمار شده ، نيازمند ترميم ساختماني عاجل  ميباشد.

باغ بابر : مجتمع مربوط به قرن 17 ، با مقبرهء بابر و مسجد مرمري و ملحقات ديگر در اثر جنگ سخت زيان ديده ، بخش حرمسرا در اثر بمباردمان تخريب شده است . درختان باغ قطع گرديده و به حيث مواد سوخت مورد استفاده قرار گرفته است.

شهر كهنه : ساختمانهاي مربوط به قرون 18-19 كه در اين بخش شهر قرار داشتند در جريان جنگ ميان تنظيمها در كابل ، به تلي از خاك مبدل شده اند .

آرشيف ملي : اين عمارت در سال 1891 ساخته شده كه در سالهاي 1973-1978 براي آرشيف ملي بازسازي شد ، طي جنگها در شهر كابل ميان تنظيم ها ، صدماتي را متحمل شده است [ بخش آثار موجود در ويترينها چپاول شده است ] ، اما با آرشيف ملي ، در وضع مناسبي قرار دارد.

 بوستان سراي : اين عمارت در سال 1892 ساخته شده ، از آن مراقبت لازم به عمل نيامده است و در سال 1996 بدون تفاهم با رياست حفظ آبدات تاريخي و به شكل نادرست توسط شاروالي كابل ترميم گرديده است ،  گرچه گچكاريها و حكاكيهاي آن در وضع مناسب قرار دارند ، اما برخي از قسمتهاي داخلي  از بين رفته اند .

باغ بالا : عمارتي كه در سال 1893 ساخته شده و در سال 1966 ترميم گرديده است، در اثر جنگها در كابل صدمهءكمي ديده است . قبلاً به حيث مهمانخانهء گروه سياف از آن كار گرفته ميشد ، اكنون مقر فرماندهي نظامي طالبان است و به همين علت معروض به آسيب پذيري ميباشد.

قصر ستور : اين بنا به سال 1901 ساخته شده و مربوط به وزارت امور خارجه ميباشد . در سالهاي 1912-1915 ملحقاتي بر آن اضافه شده است.  در سال 1995 سالون آن توسعه داده شد.

مسجد شاه دوشمشيره ( رض ) : به جاي مسجد قرن 16 ، در سال 1920 عمارت نوي ساخته شد. در وضع خوبي نگهداري ميشود.

پيرامون كابل :

منار چكري : اين مينار بودايي مربوط به قرن اول ميلادي ، كه  قبلاً در اثر اصابت راكت مصدوم شده بود ، در اپريل سال 1998 به علتي كه هنوز روشن نشده است سقوط نمود.

گلدره : مجموعهء بودايي مربوط به قرن 4 ميلادي كه از طرف قومندانان محلي براي به دست آوردن و دزدي آثار مورد كاووش غيرفني قرار گرفته است.

قصرچهلستون : عمارت مربوط به سال 1888 ، كه در اثر جنگ ميان تنظيمها در كابل به تلي از خاك مبدل شده است.

 قصر دارلامان : عمارتي كه در سال 1923 به حيث مقر دولت شناخته شد ، در اثر جنگ ميان تنظيمها در كابل به نيمه ويرانه مبدل شده است.

 قصر تاجبيك : عمارتي كه در سال 1924 ساخته شده ، در اثر جنگ كمي زيان ديده است.

پغمان : اين تفريحگاه تابستاني كه در سال 1920 ساخته شده است و شامل عمارات زيبا ، تياتر ها ، هوتل و بناهاي يادبود استقلال افغانستان بود ، قصداً به خاك برابر ساخته شده است. مسجد توسط اهالي محل در حال بازسازي ميباشد.

غرب افغانستان :

هرات :

مسجد جامع : اين مسجد در سال 1200 ميلادي در عهد غوريان اعمار شده و سپس در دورهء تيموريان ترميم گرديده و از سال 1943 به اينسو پيوسته به تزيين آن توجه شده است.  صدماتي كه در اثر جنگ بر اين مسجد وارد شده بودند مرمت گرديده اند و به شكل خوبي از آن حفاظت به عمل مييآيد.

پل مالان : اين پل كه در سال 1506  اعمار شده ، در اثر جنگها صدمه ديده بود و بين سالهاي 1994-1996 به طور غيرفني ترميم شده است.

مزار و مسجد امام فخررازي : اين ساختمان قرن 13 ميلادي كه در اثر جنگ سخت مصدوم شده است ، به كومك سرمايه داران محلي  تحت ترميم قرار دارد . اما ترميم كه به شكل غير فني بود نيمكاره مانده است.

ميناره هاي مجموعهء مصلاي هرات : بقاياي مجموعهء زيباي مقبرهء گوهرشاد مربوط قرن پانزدهم ميلادي از عهد تيموريان ، در اثر جنگ صدمه برداشته و  بخش زيادي از كاشهاي گنبد آن از بين رفته است. نهالهايي كه در سال 1940 براي حفاظت آثار از بادهاي 120 روز  غرس شده بودند ، از بين برده شده اند. از شش مينارهء باقي مانده يكي آن در اثر اصابت راكت از بين رفته و دو تاي ديگر برغم صدمات ناشي از اصابت راكت هنوز بر جا مانده اند. متأسفانه كار ترميم به سبب برخي جنجالها به تأخير افتاده است.

گازرگاه : عمارت زيباي مزين با كاشي كه در قرن پانزدهم در عهد تيموريان بر مزار صوفي ، شاعر و متفكر قرن 11 ميلادي خواجه عبدالله انصاري ، ساخته شده است ، از سوي مجاوران آن به خوبي نگهداري ميشود.  مجسمهء حيواني كه از سنگ مرمر در درب ورودي قرار داده شده بود ، توسط طالبان از آنجا برداشته شده است .

حوض كرباس :اين حوض كه در غرب هرات در قريهء غلوار قرار دارد و با تزينات داخلي مزين است و به دورهء تيموريان تعلق دارد ، از سوي سازمان غير حكومتي دنماركي به نام DACAAR ترميم شده است.

زيارت محدث : مدرسه و مسجد مربوط به قرن 15 ميلادي كه به افتخار دانشمند قرن 9 ميلادي خواجه عبدالوليد ساخته شده است ، در اثر جنگ زياد صدمه ديده است. ترميم گنبد مقبره از سوي موءسسهء داكار به همكاري مردم آغاز يافته است.

تخت ظفر : تفريحگاه ساخته شده در قرن 15 ميلادي كه تا سال 1966 مورد استفاده بود ، در سال 1994 كاملاً از كار افتاد . پلان والي قبلي هرات ، براي بازسازي تفريحگاه ، از زمان تسلط طالبان در سال 1995 بر هرات تا حال به اجرا گذاشته نشده است.

حوض چهارسوق : ساختمان مربوط به قرن 17 ميلادي كه در حال از بين رفتن است.

شمال افغانستان :

شهرك يوناني مربوط به قرون 4-2 پيش از ميلاد كه در نزديكي خواجه غار ولايت تخار قرار دارد  و قبلاً توسط تيم باستانشناسان فرانسوي مورد پژوهش قرار گرفته بود ، توسط قومندانان محلي تنظيمها به شكل منظم و با استفاده از بلدوزرها به منظور كشف و دزدي آثار زير و رو گرديده  و تخريب شده است.

طلا تپه : يك گورستان قرن اول ميلادي مربوط به دورهء كوشانيان در نزديكي شبرغان ، كه شش قبر آن توسط تيم مشترك باستانشناسان افغانستان و شوري به گونهء فني كاووش و بيش از بيستهزار اثر طلايي و مزين با جواهرات به دست آمد. دو قبر كاووش ناشده ديگر توسط قومندانان محلي حفر و آثار آن چپاول گرديد اند.

سرخ كوتل : در بارهء وضع مجتمع مذهبي مربوط قرن 2 ميلادي و دورهء كوشانيان كه در نزديكي پلخمري قرار دارد، معلومات موءثق در دست نيست.

رباطك : معبد سلطنتي قرن 2 ميلادي كه در سال 1993 تصادفاً كشف شد و  تا آمدن طالبان در دست والي بغلان بود.

تخت رستم : آثار مجتمع بودايي مربوط قرون 4-5 ميلادي كه در نزديكي ايبك ولايت سمنگان قرار دارد ، از شر دزدي و غارت مصوون مانده است.

بلخ :

شهر كهنه : در سال 1995 در اثر كاووشهاي خودسرانه و پنهاني ، فيلپايه هاي مشابه به آي خانم به دست امده اند و در ساختمان خانه هاي شخصي به كار رفته اند. در راپورهاي تاييد ناشده از كشفيات و دستبردهاي بيشتر سخن گفته ميشود .

مسجد نُه گنبد : اثر مربوط به قرن نهم ميلادي كه بنابر عوامل طبيعي در وضع نامناسب قرار گرفته و به ترميم عاجل نياز دارد.

زيارت خواجه ابونصر پارسا : ساختماني مربوط به مراحل پاياني دورهء تيموريان كه بخشايي از كاشي هاي گنبد آن در اثر  اصابت راكتها بيجا شده و ترميمات سال 1974 در اثر عدم مراقبت با خطر مواجه است . ساحهء داخل ساختمان در وضع نسبتاً قناعت بخش قرار دارد.

مدرسهء سيدسبحان قلي خان : اثر مربوط به پايان قرن هفدهم ميلادي كه به طور جدي با خطر فروريزي مواجه ميباشد.

مزار شريف :

روضهء شريف : مجتمع مزار حضرت علي كرم الله وجهه كه در قرن 15 ميلادي در عهد تيموريان اعمار شده است و پيوسته به حفاظت و تكميل تزيينات آن توجه شده است.

مسجد تخته پل در غرب مزار شريف : در قرن نزدهم اعمار شده و بخش خارجي آن در وضع نسبتاً خوب قرار دارد ، اما حالت تزيينات داخلي آن مايهء نگراني است.

   حوض آقين : اين ذخيرهء آب كه 19 متر عمق دارد و  فراز آن با يك گنبد 16 متره پوش شده است ، در حدود قرن شانزدهم ميلادي اعمار شده است . ساختمان تازه رنگمالي شده و در وضع خوب قرار دارد.

امام خورد سرپل : ساختمان مربوط به قرن يازدهم ميلادي با تزينات داخلي و سنگنبشته هاي زيبا ، كه از آن خوب نگهداري شده است.

شرق افغانستان :

هده : مجتمع بودايي نزديك به شهر جلال آباد كه به قرون 2-7 ميلادي تعلق دارد و به حيث يك موزيم روباز از آن نگهداري به عمل مي آمد . اين موزيم روباز در سال 1981 در اثر جنگ ويران و از آن چيزي باقي نمانده است.

غوچك : آثار باستاني اين محل كه در نزديكي جلال آباد قرار دارد كاملاً چپاول شده و از آن چيزي باقي نمانده است.

نمله : باغ مربوط اعمار شده در قرن شانزدهم و قصر ساخته شده در اوايل قرن بيستم ، كه از سوي يك سازمان غير حكومتي افغانستان به نام "معروف"  در سال 1994 به كومك سازمان جهاني زراعت و مواد خوراكي ، ترميم شده است .

جنوب افغانستان :

حوزهء هلمند :

تا به حال در مورد وارد شدن كدام صدمهء جدي بر قصر زمستاني و بالاحصار اعمار شده در دورهء غزنوي ( قرن 12 ميلادي )  كه تاق تشريفاتي آن قبل از جنگ ترميم شده بود  ، به دست نيامده است.

كندهار :

باغ آشوكا :  در قلب شهر كهنهء قندهار قرار داشته و در آن سنگنبشتهء مربوط به قرن سوم پيش از ميلاد به دو زبان آرامي و يوناني موجود بود. دربارهء اين اثر معلومات تازه ي در دست نيست.

چهل زينه : در مورد وضع فعلي اين اثر مربوط به قرن شانزدهم ميلادي معلوماتي در دست نيست .

مقبرهء احمدشاه بابا ( 1772 ميلادي ) : نماي بيروني اين ساختمان نمايانگر هنرعالي مهندسي است و داخل آن با نقاشي ها و خطاطي ها مزين ميباشد.  از اين اثر به خوبي نگهداري به عمل آمده است.

مقبرهء ميرويس نيكه ( 1715 ) : ساختماني كه بر فراز اين مقبره در سال 1930 به سان مقبرهء احمدشاه بابا سختماني اعمار شده كه نماي بيروني آن مظهر هنر خوب مهندسي است و داخل آن با نقاشي ها مزين شده است . مقبره در وسط باغ كوكران قرار دارد و از هر دو به خوبي نگهداري به عمل آمده است

 ***

 برگرفته از شمارهء 18 -19 مجلهء آسمايی مورخ جولای 2001